مقدمه زمستان سیاه لبنیات

درباره اهمیت مصرف  لبنیات  ، به خصوص  شیر  متخصصان علوم  تغذیه  معتقد هستند که مصرف  لبنیات  علاوه بر این که تأثیر مستقیمی بر پوکی استخوان و رشد انسان دارد یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت سیستم ایمنی بدن انسان است. طی چند سال اخیر و بعد از نوسانات قیمت شیر از ابتدای دهه 90 و حذف سهمیه شیر مدارس، تقسیم‌بندی انواع شیر به کم‌چرب و پرچرب و کیسه‌های 900 یا 800 گرمی و افزایش قیمت‌ها باعث شد که شاهد سیر نزولی سرانه مصرف لبنیات در کشور باشیم که برخی صاحب‌نظران مانند زهرا عبداللهی  رئیس  دفتر تغذیه و بهبود سلامت وزارت بهداشت معتقدند سرانه مصرف شیر در ایران یک‌پنجم کشورهای غربی است و گرانی این محصول به این کاهش دامن می‌زند. نوسانات دو سال اخیر قیمت ارز تأثیر مستقیمی بر تأمین نهاده های دامی موردنیاز گاوداری‌های صنعتی گذاشته و این نوسانات در قیمت تمام‌شده شیر خام مؤثر است. سال گذشته دولت قیمت هر کیلو شیر خام را 2900 تومان مصوب کرد اما کارخانجات تولیدکننده  محصولات لبنی  معتقد بودند که شیر خام را تا 3500 تومان از دامدار خریداری می‌کنند و خروجی این وضعیت نوسانات شدید در قیمت محصولات لبنی بوده است که تولیدکننده معتقد بود که دولت تنها 20 درصد نهاده موردنیازش را تأمین می‌کند و قیمت 2900 تومان برای شیر خام به‌هیچ‌عنوان برای دامدار به‌صرفه نیست و از سویی دیگر کارخانه‌های لبنی معتقد بودند که شیر را با قیمت‌های بالاتری خریداری می‌کنند و درنهایت مصرف‌کننده و مردم هم تحت تأثیر شرایط سخت اقتصادی توان خرید محصولات متنوع لبنی را ندارند.​

در چنین شرایطی ستاد تنظیم بازارکشور اوایل آذر (روز شنبه) قیمت هر کیلو شیر خام را 4500 تومان تصویب کرد تا قیمت این محصول نسبت به قیمت قبلی خود(2900 تومان) افزایش 55 درصدی پیدا کند. همچنین قیمت هر کیسه نایلونی شیر کم‌چرب 900 گرمی از 4000 تومان به 5400 تومان افزایش یافت. یعنی امروز کف قیمت شیر برای شهروندان حداقل 5400 تومان است.

به رغم این که قیمت شیر خام در مصوبه جدید افزایش حداقل 55 درصدی داشته اما رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه دامداران و گاوداران صنعتی استان مدعی است که قیمت تمام‌شده هر کیلو شیر خام در شرایط فعلی و نحوه تأمین نهاده دامی از سوی دولت بیش از 6000 تومان است. کاظم رضایی در گفت وگو با خراسان رضوی تصریح می کند: قیمت نهاده‌ها امروز مانند طلا شده است مثلاً جو تولید داخل که ما دیروز چهار هزار تومان خرید کردیم امروز در بازار پنج هزار تومان شده است.

شیر خام 5100 تومانی!

وی می‌افزاید: قیمت«پایه» 4500 تومانی که دولت بابت هر کیلو شیر خام اعلام کرده بدون در نظر گرفتن چربی و در دامداری است که با اضافه شدن ضریب چربی و هزینه حمل‌ونقل به حدود 5100 تومان خواهد رسید اگر دولت 100 درصد نهاده دامی را تأمین کند اما مشکل دامدار امروز نهاده‌ای است که پیدا نمی‌شود و هر روز یک قیمت متفاوت در بازار عرضه می‌شود.

رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه دامداران و گاوداران صنعتی استان درباره تأثیر افزایش قیمت شیر خام بر مصرف‌کننده نهایی و سفره مردم می‌گوید: دولت در شرایط فعلی از جیب تولیدکننده هزینه می‌کند و باید بدانیم اگر این شرایط تأمین نهاده ادامه داشته باشد در اسفند شرایط قیمت شیر و گوشت بدتر خواهد شد. امروز دامدار از جیب می‌خورد وقتی یک کامیون 10 تن جو سال گذشته در نهایت 17 میلیون تومان قیمت‌گذاری می‌شد و امروز به 55 میلیون تومان رسیده که این علاوه بر قیمت هزینه‌های جانبی مانند دارو و کارگر، حمل‌ونقل و امثال آن است.

چند برابر شدن قیمت نهاده ها

رضایی تصریح می‌کند: زمانی که دولت قیمت 2900 تومان را برای شیر خام مصوب کرد قیمت کلزا در بازار چهار تا پنج هزار تومان بوده و امروز به حدود 15 هزار تومان رسیده است. قیمت سبوس در بازار آزاد 1400 تومان بود و اکنون بیش از چهار هزار تومان است. یونجه‌ای که ما 1700 تومان خرید می‌کردیم امروز به 4300 تومان رسیده است. وضعیت فعلی گاوداری‌ها به‌گونه‌ای شده که به‌طور مثال یک رأس دام سنگین را سال گذشته 27 میلیون تومان خریداری کرده است اما امروز به دلیل نبود نهاده همان دام 19 میلیون تومان هم خریداری نمی‌شود یعنی ارزش دارایی منقول یک دامدار امسال نسبت به سال گذشته به رغم نرخ تورم و هزینه‌های تحمیل‌شده کاهش 30درصدی هم پیدا کرده و دامدار متضرر شده است.

شیر ارزان ترین محصول است!

وی تأکید می‌کند: ما تولیدکنندگان قیمت‌های کارشناسی شده را کاملاً می‌پذیریم، سود هم نمی‌خواهیم اما این قیمت‌های اعلام‌شده کارشناسی شده نیست. علاوه بر این باید بدانید که امروز شیر ارزان‌ترین محصول تولید در کشور است که از آب هم ارزان‌تر است. قیمت تمام محصولات چند برابر شده اما قیمت شیر که یک غذای کامل است باوجود تمام هزینه‌های تحمیل‌شده ارزان مانده است.

کارخانجات لبنی هم ناراضی

دبیر اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع لبنی استان اما ادعای دیگری را مطرح می‌کند. مهدی هدایتی نیا در گفت وگو با خراسان رضوی خاطر نشان می کند: قیمت محصولات لبنی که دولت در ستاد تنظیم بازار اعلام کرده بر اساس قیمت شیر خام«4150 تومان» است. درواقع در جلسه ستاد ابتدا قیمت شیر خام را 4150 تومان مصوب می‌کنند و بعد بر اساس آن قیمت محصولات لبنی را هم تصویب می‌کنند اما بعد از تجمع دامداران و اعتراض آن‌ها اصلاحیه‌ای به قیمت شیر خام می‌زنند و آن را به 4500 تومان می‌رسانند اما قیمت محصولات لبنی را تغییر نمی‌دهند. البته همین قیمت مصوب هم معلوم نیست رعایت شود و دامداران شیر خام را با قیمت 4500 تومان به کارخانه‌ها بفروشند.

وی درباره قیمت محصولات لبنی و تغییر قیمت آن‌ها نیز می‌گوید: به‌جز شیر که یک محصول روزانه است و قیمت مصوب بلافاصله در کارخانه‌های لبنی اجرایی خواهد شد برای دیگر محصولات مانند پنیر قیمت جدید کمی زمان می‌برد و بعد از فروش محصولاتی که بر اساس شیر خام قیمت قبل تولیدشده‌اند قیمت‌های جدید اعمال خواهد شد. البته باید توجه داشت به‌جز 10 محصول پرمصرف و با مشخصات ذکرشده در مصوبه ستاد تنظیم بازار دیگر محصولات لبنی مانند ماست و شیرهای طعم دار و غنی‌شده قیمتشان متفاوت خواهد بود و به میزان درصد افزایش قیمت شیر خام افزایش قیمت خواهند داشت.

سرانه مصرف کاهش و صادرات افزایش

مدیرعامل شرکت تعاونی کارخانه‌های فراورده‌های لبنی پاستوریزه خراسان درباره تأثیر افزایش قیمت شیر خام بر سبد مصرف‌کننده نهایی می‌گوید: سابقه نشان داده است که در چنین شرایطی ما شاهد کاهش شدید سرانه مصرف شیر و لبنیات خواهیم بود و در مقابل صادرات این محصولات افزایش خواهد یافت دولت هم در شرایطی که به ارز نیاز دارد از صادرات استقبال می‌کند.

هدایتی نیا می‌افزاید: ما پیشنهاد دادیم یارانه‌ای را که دولت بابت واردات نهاده دامی هزینه می‌کند حذف کند و به‌صورت «بن لبنیات» به قشرهای آسیب‌پذیر جامعه داده شود. متأسفانه چند سال پیش سرانه مصرف لبنیات در استان خراسان رضوی حداقل 110 کیلوگرم در سال بوده که امروز به کمتر از 70 کیلو رسیده است و با قیمت‌های جدید کمتر هم می‌شود.

مصوبه لازم الاجراست اما قبولش ندارم

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان گریزی به آمار و ارقام می‌زند تا ثابت کند که تولیدکننده در شرایط فعلی ‌مانند مصرف‌کننده متضرر است. محمدرضا اورانی در گفت وگو با خراسان رضوی تصریح می کند: مصوبه ستاد تنظیم بازار لازم‌الاجراست اما بنده آن را قبول ندارم. زیرا اگر بخواهیم قیمت تمام‌شده هر کیلو شیر را در شرایط فعلی در صورت تأمین «100درصدی» نهاده دامی از سوی دولت برآورد کنیم 4200 تومان خواهد بود که اگر 10 درصد سود تولید را به آن اضافه کنیم 4600 تومان خواهد بود.

وی می‌افزاید: درصورتی‌که دولت تنها 50 درصد نهاده دامی موردنیاز دامدار را تأمین کند قیمت تمام‌شده هر کیلو شیر خام 5200 تومان خواهد بود و اگر 10 درصد سود تولیدکننده را به این قیمت اضافه کنیم قیمت هر کیلو شیر خام 5700 تومان خواهد بود وضعیتی که هم اکنون وجود دارد و دولت کمتر از 50 درصد نهاده موردنیاز را تأمین می‌کند اما اگر 100درصد نهاده دامی موردنیاز دامدار به‌صورت غیردولتی تأمین شود قیمت تمام‌شده هر کیلو شیر خام 7365 تومان خواهد بود. یعنی دولت قیمتی را برای شیر خام تعیین کرد که باید 100 درصد نهاده را تأمین کند اما کمتر از 50 درصد را تأمین می‌کند.

چرا باید نهاده و شیر آزاد شود؟

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان درباره تأثیر افزایش قیمت بر کاهش سرانه مصرف شیر نیز می‌گوید: موضوع قدرت خرید مردم مبحث دیگری است ما واقعیت‌های تولید را بازگو می‌کنیم. ما پیشنهاد دادیم که واردات نهاده آزاد شود. زیرا در درجه اول یک رقابت سالم بین تولیدکننده‌ها شکل خواهد گرفت دوم این که از این وضعیت موجود جلوگیری خواهد شد یعنی مثلاً اعلام کنند که سهمیه تازه خوری شیر در خراسان رضوی 300 تن است و بنده متولی این میزان شیر را به نرخ آزاد 7365 تومان از گاودار خریداری می‌کنم و با قیمت مصوب 4500 تومان در مراکزی که ستاد تنظیم بازار استان مشخص کرده توزیع خواهم کرد. درنتیجه هم چرخه معیوب فعلی کنار خواهد رفت و هم تولیدکنندگان برای فروش شیر خود رقابت خواهند کرد تا قیمت پایین‌تری را برای شیر خود تعیین کنند.

کشتار گاو شیرده و خطر نبود شیر

اورانی اشاره‌ای به وضعیت کشتار گاو ماده ‌شیرده در استان می‌کند و می‌گوید: طبق آمار ما در فروردین‌ 1226 رأس، در اردیبهشت1578 رأس، در خرداد 1639 رأس، در تیر 2318 رأس، در مرداد 2606 رأس، در شهریور 3064 رأس، در مهر3572 رأس و در آبان 3715 رأس گاو ماده‌ شیری راهی کشتارگاه‌ها شده‌اند و روند افزایشی همچنان ادامه خواهد داشت. دامدار یک ماه یا در نهایت یک ‌فصل ضرر را متحمل می‌شود و بعد از آن اقدام به کشتار دام خود می‌کند و اگر این روند ادامه داشته باشد شاید تا چهار ماه دیگر اصلاً تولید شیری وجود نداشته باشد که بخواهیم به قیمت آن معترض باشیم.

وی می‌افزاید: بنابراین اگر قدرت خرید مردم پایین است دولت باید فکر دیگری برای آن بکند و نمی‌تواند تولید و تولیدکننده را سرکوب کند تا قیمت‌ها را برای مصرف‌کننده کمی متعادل نگه دارد.

سهم مردم از یارانه 130 هزار میلیاردی نهاده دامی

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان گریزی به مبحث واردات نهاده دامی در کشور می‌زند و می‌گوید: سالیانه حدود شش میلیارد دلار نهاده دامی با ارز 4200 تومانی وارد کشور می‌شود و اگر بخواهیم مابه‌التفاوت قیمت ارز دولتی را با ارز آزاد محاسبه کنیم خواهیم دید که دولت سالیانه حدود 130 هزار میلیارد تومان یارانه واردات نهاده دامی می‌دهد این رقم به حدی بزرگ است که دولت به‌راحتی می‌تواند آن را به‌صورت بن خرید «مواد پروتئینی» به سرپرستان خانوارها بدهد. حتی دولت می‌تواند بخشی از این اعتبار را برای بهبود بازدهی تولید در حوزه تولیدات کشاورزی هزینه کند که درنهایت تأثیر آن بر قیمت نهایی تولیدات و به نفع مصرف‌کننده خواهد بود.

جایگاه لبنیات در سلامت

دکتر مجید غیور فوق تخصص علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشکی مشهد درباره تأثیرات منفی کاهش سرانه مصرف شیر می‌گوید: مصرف لبنیات ارتباط مستقیمی با سلامت دارد و کاهش سرانه مصرف لبنیات هزینه‌های متعاقب فراوانی را بر جامعه تحمیل خواهد کرد. باید توجه داشته باشیم افزایش مصرف شیر در خانواده باعث کاهش مصرف نوشیدنی‌های ناسالم هم خواهد شد و اگر شیر گران باشد این اتفاق برعکس می‌شود. افزایش مصرف شیر حتی باعث کاهش شیوع چاقی می‌شود. علاوه بر این مصرف لبنیات منجر به تقویت سیستم ایمنی بدن به خصوص در شرایط کنونی و در برابر شیوع ویروس کرونا خواهد بود.

سرانه مصرف کلسیم استان نصف استاندارد

این متخصص علوم تغذیه با تأکید بر این که سرانه مصرف شیر در ایران بسیار کم است، می‌گوید: بدن انسان روزانه به 1200 میلی‌گرم کلسیم نیاز دارد که سرانه مصرف آن در خراسان رضوی حدود 550 میلی‌گرم است یعنی کمتر از نصف میزان مورد نیاز بدن، این پایین بودن مصرف سرانه تأثیرات منفی زیادی خواهد داشت که بحث پوکی استخوان تنها یک نمونه از آن است، مشکلات پوستی، قلبی و عروقی هم در اثر کاهش مصرف سرانه شیر افزایش می یابد.

وی تأکید می‌کند: طبیعی است که با افزایش قیمت شیر مردم توان کمتری برای تهیه محصولات لبنی خواهند داشت و نتیجه آن حذف لبنیات از سبد خانوارهای کم‌بضاعت است. درنتیجه پیشنهاد جدی ما این است که دولت در مراکزی که به‌صورت مستقیم با آن‌ها در ارتباط است مانند مدارس، سربازخانه‌ها، دانشگاه‌ها و حتی اداره‌های دولتی به ترتیب اولویت یارانه شیر در نظر بگیرد.

چه باید کرد؟

گزاره‌های مطرح‌شده در این گزارش به‌خودی‌خود بیانگر ناکارآمد بودن سیستم و نحوه مدیریت دولت بر سبد کالاهای اساسی خانوار است. اگرچه کاهش سرانه مصرف شیر در کشور از ابتدای دهه 90و با حذف یارانه این محصول کلید خورد اما طی چند سال اخیر نوسانات شدید قیمت ارز و تفاوت وسوسه‌انگیز قیمت ارز دولتی با ارز آزاد جولانگاهی برای سوءاستفاده گران شده است. دولت سالیانه حدود 130 هزار میلیارد تومان یارانه برای واردات نهاده دامی هزینه می‌کند اما به طور دقیق مشخص نیست چه کسانی از این یارانه بهره می‌برند زیرا تولیدکننده ناراضی است و حتی حاضر است دام مولد و شیرده خود را کشتار کند که بیش از این متضرر نشود، دولت هرچند ماه یک‌بار قیمت شیر خام را افزایش می‌دهد اما این افزایش قیمت تنها فشار بر مصرف‌کننده را مضاعف می‌کند ولی تولیدکننده همچنان ناراضی است. اگر جمعیت کشور را 80 میلیون نفر در نظر بگیریم که 60 میلیون نفر از این جمعیت نیازمند حمایت‌های یارانه‌ای هستند با تخصیص 130 هزار میلیارد تومان به این جمعیت، دولت قادر خواهد بود به 60 میلیون ایرانی ماهیانه 180 هزار تومان یارانه یا بن« مواد پروتئینی» بدهد. بنابراین شاید لازم است دولت یا در نحوه و ساختار تهیه و توزیع نهاده دامی تجدید نظر جدی کند یا یارانه‌هایی را از تولیدکننده بگیرد و به مصرف‌کننده بدهد زیرا عاقبت این ناهماهنگی بین وزارتخانه‌ها در تأمین، توزیع و نظارت نهاده دامی دودی است که به چشم مصرف‌کننده و تولیدکننده می‌رود و این دور باطل تنها جولانگاهی برای رانت‌خواران و دلالان سفره مردم خواهد بود.